Motylkowate drobnonasienne - rośliny o wszechstronnym zastosowaniu

Małopolska Hodowla Roślin sp. z o.o. posiada siedem odmian diploidalnej koniczyny łąkowej wpisanych do Krajowego Rejestru. Obecnie prowadzone są prace hodowlane mające na celu wyhodowanie odmiany tetraploidalnej. Oprócz koniczyny łąkowej posiadamy w swojej ofercie także jedyną w Polsce odmianę esparcety siewnej Taja, komonicę zwyczajną odmiany Skrzeszowicka oraz koniczynę krwistoczerwoną - Opolska. Hodowla zachowawcza roślin motylkowatych prowadzona jest w Stacji Hodowli Roślin Nieznanice.

Wybór odpowiedniej odmiany 

Pośród oferowanych przez nas odmian odmian koniczyny łąkowej cechującymi się szybkim odrastaniem wiosną i po pierwszym pokosie są: Tenia, Nike, Krynia. Pozostałe odmiany odrastają nieco wolniej. W siewie czystym dają wysoki plon świeżej i suchej masy o bardzo dobrych parametrach jakościowych. Dynamika rozwoju poszczególnych odmian jest zależna od regionu, a także przebiegu pogody.

W przypadku koniczyny łąkowej można powiedzieć, że ważniejsze są warunki sprzyjające jej rozwojowi od doboru konkretnej odmiany. Chociaż te różnią się od siebie. Odmianami wykazującymi zwiększoną odporność na porażenie przez raka koniczyny są  Dajana, Milena i Pyza. 

Diploidalne odmiany koniczyny łąkowej charakteryzują się większą wydajnością w uprawie na nasiona, wyższą niż u tetraploidalnych odmian zawartością suchej masy oraz lepszą odpornością na choroby grzybowe. Diploidy zawierają jednak mniej białka  i więcej włókna niż tetraploidy, zawartość magnezu wapnia i fosforu jest zbliżona u obu grup, natomiast potasu jest wyższa o około 15% u odmian tetraploidalnych. Tetraploidalne odmiany koniczyny łąkowej cechują się lepszym odrastaniem i trwałością, zwłaszcza w mieszankach z trawami. Odmiany diploidalne są bardziej odporne na porażanie przez mączniaka niż tetraploidalne.  

Istnieją również cechy morfologiczne różnicujące obie grupy koniczyny łąkowej. Koniczyny diploidalne mają gładkie liście o mniejszej blaszce, natomiast liście odmian tetraploidalnych są lekko owłosione i wyraźnie większe. Diploidalne formy koniczyny łąkowej są przeważnie niższe od form tetraploidalnych, mają również nieco mniejsze kwiatostany.

Czynniki wpływające na tempo rozwoju roślin motylkowatych.

Koniczyna łąkowa jest rośliną o dużych wymaganiach siedliskowych oraz wodnych, które wynoszą ok 600 mm., z czego około 400 mm. powinno przypadać w sezonie wegetacyjnym. W ostatnich latach w wyniku suszy kiełkowanie nasion koniczyny było utrudnione, co mogło się odbijać na wysokości plonu. Dla prawidłowego rozwoju rośliny koniczyny łąkowej (czerwonej) ważne jest wystąpienie równomiernych opadów zapewniających kiełkującym roślinom stały dostęp do wody. Wystąpienie optymalnych warunków pogodowych dla wzrostu w czasie pierwszych miesięcy po wschodach będzie skutkowało wytworzeniem silnej szyjki korzeniowej i zdrowych liści, co bez wątpienia pozytywnie wpłynie na wysokość plonu zielonki lub nasion. 

Niekorzystne warunki pogodowe w trakcie wegetacji, mogą skutkować zmianami rozwojowymi, niedobór opadów atmosferycznych i wysoka temperatura powietrza skutkują przyspieszeniem kwitnienia roślin i skróceniem rurki kwiatowej, co jednak zwiększa ilość zapylanych kwiatów. Niestety w warunkach suszy ma to znaczący wpływ na obniżenie masy tysiąca nasion. 

Symbioza z bakteriami brodawkowymi

Czynnikiem mającym istotny wpływ na tempo rozwoju koniczyny łąkowej zarówno w czystej uprawie na zielonkę, uprawie w mieszankach z trawami oraz uprawie na nasiona jest zdolność wytwarzania brodawek korzeniowych. Rośliny koniczyny korzystają z symbiozy z bakteriami Rhyzobium trifolii  mającymi zdolność wiązania azotu atmosferycznego. Aby symbioza była efektywna nasiona koniczyny łąkowej należy zaprawiać szczepionką bakteryjną zawierającą bakterie odpowiedniego szczepu. 

Wystąpienie brodawek z symbiotycznymi bakteriami na korzeniach roślin motylkowatych zarówno drobno i grubonasiennych będzie sygnałem, że szczepionka zadziałała. O aktywności wytworzonych brodawek korzeniowych będzie świadczyć czerwony kolor po ich poprzecznym przekrojeniu. Leghemoglobina dająca czerwoną barwę, obecna w brodawkach jest białkiem pozwalającym wiązanie azotu atmosferycznego.

Brodawki korzeniowe widoczne są jako niewielkie zgrubienia. 

 Czynnikami utrudniającymi symbiozę u koniczyny łąkowej i krwistoczerwonej, a także esparcety i komonicy są:

- niedobory wody

- obfite stosowanie nawozów azotowych

- intensywne stosowanie ochrony chemicznej

Istotny wpływ ma kategoria agronomiczna gleby. Koniczyna łąkowa nazywa (czerwoną) nie toleruje gleb piaszczystych i przepuszczalnych, ale także nadmiernie wilgotnych. Optymalne warunki rozwoju zapewni nam gleba o zwięzłej lub średnio zwięzłej strukturze.

Wartości paszowe 

Koniczynę łąkową można zbierać na zielonkę w czasie od pąkowania do początku kwitnienia, jest to czas kiedy zawiera najwięcej składników odżywczych. Większą wartość paszową mają odmiany tetraploidalne ze względu na większą zawartość białka oraz włókna, oraz lepszą niż diploidy trwałość w mieszankach z trawami. Zielonki z koniczyny można wykorzystywać do produkcji siana, sianokiszonki lub kiszonki. Paszami zawierającymi w swoim składzie koniczynę można karmić zarówno bydło typu mlecznego oraz rzeźnego. Należy jednak pamiętać, że nadmiar koniczyny w paszach może skutkować wzdęciami oraz obniżać wydajność mleczną. Do takiego typu żywienia zwierzęta należy najpierw przyzwyczaić przez okres 5-10 dni, powoli zwiększając udział motylkowatych w diecie. 

Zwarty łan roślin koniczyny czerwonej

Koniczyna w mieszankach z trawami

Popularne jest uprawianie koniczyny w mieszankach z trawami oraz innymi motylkowatymi. W mieszankach stosujemy następujące proporcje koniczyny do traw, w przypadku diploidów wysiew koniczyny na hektar powinien wynosić 5 kg a tetraploidów 7,5 kg. Nasiona koniczyny można mieszać z nasionami traw takich jak: kostrzewa łąkowa i tymotka łąkowa oraz życica trwała. Wysiew takiej mieszanki przeprowadza się w zboża jare, najczęściej w jęczmień. Nasze obserwacje sugerują, że zbożem zapewniającym najlepsze warunki dla rozwoju młodych koniczyn jest pszenica jara. Jej rośliny mniej się rozkrzewiają w porównaniu do owsa i jęczmienia, nie zagłuszając wsiewki.

Metodę wysiewu należy dostosować do możliwości sprzętowych gospodarstwa. Materiał siewny zbóż można wysiać wraz z mieszanką traw, lecz w wyniku wstrząsów i wibracji w czasie dojazdu na pole zachodzi ryzyko rozdzielenia się jej w siewniku na poszczególne frakcje. Drugim sposobem jest wysiew mieszanki koniczynowo trawiastej już po siewie zboża. Norma wysiewu zboża powinna być obniżona o 20%, aby młoda koniczyna mogła się prawidłowo rozwinąć. Najlepsze wyniki daje siew przeprowadzony wiosną w rozstawie od 12 do 15 cm. 

Tabela 1. Proponowane proporcje do sporządzania mieszanek pastewnych.

Pielęgnacja mieszanek traw z koniczyną

W uprawie koniczyny w mieszance z trawami konieczne jest zasilanie dawką 40–60 kg/ha azotu po każdym zbiorze pokosu. Nawożenie w pierwszym roku użytkowania powinno dostosować się do rośliny ochronnej, pamiętając o tym, że zbyt obfite nawożenie azotem spowoduje spadek efektywności wytwarzania brodawek korzeniowych. Nawozy fosforowe można wysiewać w całości na wiosnę. Nawozy potasowe powinno rozbić się na dwie dawki, pierwszą zastosować wczesną wiosną, drugą po zbiorze pierwszego pokosu. Koniczyna uprawiana na cele paszowe przy zakładanym plonie 10 t zielonki z hektara pobiera z pola około: 70-100 kg P2O5 / ha, 80- 120 kg K2O / ha, 60 – 90 kg N/ ha. Koniczyna wymaga zwiększonej ilości mikroelementów, zwłaszcza boru i molibdenu oraz siarki, ich niedobór będzie skutkował obniżeniem plonu, a objawiał się wystąpieniem chlorotycznych plam. Uprawa motylkowatych na paszę nie wymaga szczególnych zabiegów pielęgnacyjnych.

Suplementowanie diety zwierząt gospodarskich paszami z udziałem koniczyny łąkowej, esparcety siewnej oraz inkarnatki ma duży wpływ na zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych w mleku. Taki typ żywienia polepsza także jakość produktów mlecznych w stosunku do produktów pozyskiwanych od zwierząt karmionych kiszonką kukurydzianą. W przypadku żywienia kiszonkami kukurydzianymi zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych w mleku jest minimalna.

Koniczyna dla królików

W skali mniejszych gospodarstw domowych koniczyna łąkowa wykorzystywana jest jako sucha karma dla królików. Nie należy skarmiać królików świeżą i kwitnącą koniczyną, ponieważ może powodować wzdęcia u tych zwierząt. Dzieje się tak ze względu na zawartość związków cyjanowodorowych. Jako roślina łatwa w uprawie, koniczyna z własnego ogrodu bądź pola będzie źródłem zdrowego i ekologicznego pokarmu dla królików. Można ją mieszać z innymi ziołami oraz suszonymi owocami aby podnieść jej smakowitość dla zwierząt. Jest to też roślina wieloletnia, która zapewni nam stały dostęp do ekologicznej paszy przez 3 lata z rzędu. Nie poleca się stosować jej zbyt obficie, lecz jako suplement zbilansowanej diety.

Zbiór koniczyny czerwonej na paszę

Zbiór koniczyny przeprowadza się w czasie kiedy pąki kwiatowe są już rozwinięte, a nie rozpoczęło się jeszcze kwitnienie. Jest to ważne, ponieważ w tym momencie w rośliny koniczyny mają największą wartość pokarmową, zwłaszcza w pierwszym pokosie. Zbioru koniczyny nie należy przeprowadzać w pełnym słońcu i temperaturze mogącej spowodować podsychanie uszkodzonych roślin – powyżej 30℃. Należy także pamiętać o tym aby koszone rośliny nie były mokre- powoduje to wystąpienie pleśni w zielonej masie oraz straty składników pokarmowych. W różnych rejonach Polski moment dojrzałości zbiorczej nie będzie występował w tym samym czasie. Południowo zachodnia Polska z cieplejszym klimatem jest miejscem o najwcześniejszej możliwości przeprowadzenia zbioru. 

Esparceta siewna Taja  jako roślina paszowa

Jest źródłem wartościowej paszy w postaci zielonki i siana, zasobnej w białko, witaminy i inne cenne składniki odżywcze. Jako roślina pastewna, w postaci zielonki szczególnie zalecana jest w żywieniu młodych zwierząt, zwłaszcza przeżuwaczy. W przeciwieństwie do koniczyny, skarmiana nawet w młodym stadium i na mokro, nie powoduje wzdęć u przeżuwaczy. W żywieniu krów poprawia smak mleka i masła. Jako lepiej strawna niż lucerna może być stosowana w żywieniu trzody chlewnej. Nasiona esparcety są bogate w białko i mogą częściowo zastępować owies w żywieniu koni. Nie toleruje gleb kwaśnych, wymaga odczynu lekko alkalicznego. 

Motylkowate jako rośliny miododajne

Koniczyna łąkowa Trifolim Pratense L.

W roku 2018 wpis do Krajowego Rejestru uzyskała pierwsza krajowa odmiana koniczyny łąkowej o skróconej rurce kwiatowej Pasieka. Odmiana ta może być wykorzystywana jako roślina miododajna, ponieważ pyłek kwiatowy jest w niej łatwo dostępny dla pszczół. W populacjach koniczyny łąkowej o nieskróconej rurce kwiatowej, pszczoły miodne wygryzają otwór w płatku korony przez który pobierają pyłek, niestety w takiej sytuacji zapylenie kwiatów nie jest w pełni efektywne.  W odmianach długo rurkowych najefektywniejszym zapylaniem charakteryzują się trzmiele ziemne. 

Pyłek kwiatowy pozyskiwany przez pszczoły z koniczyny łąkowej ma dla nich dużą wartość odżywczą, gdyż zawiera nawet do 40% białka, jest koloru brązowo szarego.

Esparceta siewna Taja

Onobrychis viciifolia var. Taja

Dużym zainteresowaniem owadów zapylających cieszy się także esparceta siewna. Jest to wieloletnia roślina motylkowata, osiągająca 40-70 cm wysokości. Ogólną wydajność miodową tej rośliny określa się jako 100 do 180 kg. Najbogatsze w nektar są kwiaty dolnych pięter. Miód po skrystalizowaniu ma barwę słomkowo-żółtą. Pyłek kwiatowy esparcety siewnej ma dużą wartość pokarmową dla pszczół. 

Koniczyna krwistoczerwona Opolska 

Trifolium incarnatum var. Opolska

Preferuje lżejsze gleby piaszczysto gliniaste i łagodniejszy klimat Polski południowo-zachodniej, zwłaszcza mniej mroźne zimy. Wrażliwa na mrozy i łatwo wymarza w czasie bezśnieżnych zim w temperaturze od -8 do -10°C. Zbyt gruba okrywa śnieżna może zwiększyć ryzyko wystąpienia chorób grzybowych. Zalecana jest do uprawy na glebach należących do kompleksu żytniego bardzo dobrego i dobrego. Jako roślina miododajna. Chętnie oblatywana przez pszczoły i trzmiele, które czerpią z niej pożytek głównie w postaci pyłku, mającego szaro brązową barwę. Kwitnie od polowy czerwca do połowy lipca. Intensywny oblot zapylaczy w sposób zauważalny zwiększa plon nasion.

Komonica zwyczajna Skrzeszowicka

Lotus corniculatus var. Skrzeszowicka

Pokrój rośliny w początkowym okresie rozwoju stojący, w późniejszym rozrzucony. Łodygi wiotkie. Kwitnie pod koniec maja. Kwiaty żółte, w brązowych strąkach nasiona drobne, oliwkowe. Komonica kwitnie od połowy czerwca do początku września, wydajność miodowa tej rośliny wynosi około 90 kg z hektara. Pyłek jest barwy szarej. Na plantacjach nasiennych obserwuje się, że jest chętnie zapylana przez trzmiele oraz pszczoły. Zwłaszcza w godzinach okołopołudniowych.Koniczyna łąkowa jako roślina zielarska

Ziele wraz z główkami  koniczyny czerwonej nazywanej też koniczyną łąkową jest źródłem flawonoidów, fenolo-kwasów i antocyjanów. Wykazuje działanie estrogenne i jest polecane kobietom przechodzącym menopauzę. Napar oraz nalewka z koniczyny były także tradycyjnie stosowane w leczeniu kaszlu, oraz stanów zapalnych gardła i oskrzeli. Największą koncentracją związków czynnych charakteryzują się główki koniczyny, ich zbiór należy przeprowadzać na początku kwitnienia. 

Suszone kwiaty koniczyny, a także suche ekstrakty z nich otrzymane zawierają wiele biopierwiastków łatwo przyswajalnych przez człowieka min: kobalt, cynk, miedź, mangan, żelazo, krzem, siarkę, fosfor, potas, oraz wapń i magnez. W skład surowca zielarskiego wchodzą także liczne związki z grupy flawonoidów, odpowiadające za prawidłowe funkcjonowanie układu krwionośnego.

Kąpiel z dodatkiem naparu z główek koniczyny wskazana jest w przypadku problemów skórnych. Wpływa korzystnie na jej strukturę sprawiając że staje się delikatniejsza, błyszcząca, mniej zrogowaciała. 

Napar należy przygotowywać w następujący sposób: łyżkę rozdrobnionego ziela wraz z kwiatami zalać 200 ml wrzącej wody. Pić 2 razy dziennie po szklance. Napar najlepiej spożywać na świeżo.

Należy pamiętać, że stosowanie surowców zielarskich nie może zastąpić leczenia. Jeżeli przyjmujesz leki ziołowe pamiętaj powiedzieć o tym lekarzowi, ponieważ niektóre z nich mogą wchodzić w interakcje z lekami.

Rośliny bobowate drobnonasienne są wartościowymi roślinami o zróżnicowanych możliwościach wykorzystania. Jako źródło wysokiej jakości paszy dla zwierząt cieszy się powodzeniem wśród hodowców bydła, których zachęcamy do wypróbowania naszych odmian. Ponadto są roślinami pożądanymi w zmianowaniu - dziś, gdy zróżnicowanie upraw jest coraz mniejsze, jest to duży walor tej grupy roślin. Pozwalają przełamać niekorzystny trend coraz większego upraszczania zmianowań. Esparceta, inkarnatka oraz komonica są roślinami niemal dziś nieuprawianymi  i trochę już zapomnianymi, jednak ich wykorzystanie jako roślin miododajnych może skutkować zwiększeniem powierzchni zasiewów. Małopolska Hodowla Roślin zachęca wszystkich pszczelarzy do skorzystania z walorów tych roślin. Sprawdzą się jako źródło wysokiej jakości pożytku o wysokiej zawartości białka.